De juridische status van het familiestatuut

Het woord ‘familiestatuut’ klinkt alsof het een wet van meden en perzen is waar onomkeerbare juridische consequenties aan verbonden zijn. Niets is echter minder waar! Het familiestatuut klinkt weliswaar erg gewichtig, maar dat heeft betrekking op het moreel appel dat de familie zichzelf oplegt. Juist omdat het familiestatuut niet juridisch bindend is, en van tijd tot tijd dient te worden aangepast aan wijzigende inzichten en omstandigheden, wordt met de totstandkoming en het onderhouden ervan een beroep gedaan op het zelfvertrouwen en de mentale veerkracht van de familie. In deze blog gaan we dieper in op de juridische status van het familiestatuut.

De volgende onderwerpen komen in deze blog aan bod:

• Waarom is het familiestatuut niet juridisch bindend?
• De juridische relevantie
• Niet juridisch, maar wel moreel bindend
• Familiestatuut als kader voor juridisch bindende regelingen
• Toepassing in de praktijk

Meer weten over het familiestatuut? Download ons gratis e-book!

Waarom is het familiestatuut niet juridisch bindend?

In het verleden is er wel eens discussie geweest of het familiestatuut gezien moet worden als een overeenkomst en (daardoor) als juridisch bindend. Inmiddels is, mede op basis van voortschrijdend inzicht binnen de familiebedrijfskunde, de algemene opvatting binnen de praktijk dat het familiestatuut zich er niet voor leent om juridisch bindend te zijn en daarom ook niet als een juridisch bindend document moet worden opgesteld en behandeld. 

De volgende overwegingen liggen daaraan ten grondslag:

• Veel van de bepalingen zijn meer filosofisch van aard (context en aanleiding voor het opstellen, familiewaarden, motivatie om samen als familie het bedrijf cq. familie erfgoed voort te zetten, principes voor verantwoord eigenaarschap, e.d.) en lenen zich er in hun aard helemaal niet voor om juridisch bindend te zijn.
• In een familiestatuut kunnen uitgangspunten worden opgenomen waarvoor je helemaal geen juridisch bindende afspraken kan maken (bijvoorbeeld dat je geen aandelen mag laten vererven aan je levenspartner). 
• Veel onderwerpen zijn wel juridisch relevant en ook daar wil je als familie algemene uitgangspunten voor formuleren, juist met als doel om richting te geven aan de manier waarop deze juridisch moeten worden uitgewerkt. Dat zijn dus richtlijnen waaraan de juridische uitwerking kan worden getoetst.
• Families zullen nooit over alle huidige en toekomstige relevante onderwerpen meteen concrete uitspraken kunnen doen. Men vindt het vaak prettig om over sommige onderwerpen een voorlopige en/of meer beschouwelijke formulering op te nemen, die later nader wordt geconcretiseerd. Het laatste wat je wilt, is dat daar interpretatie issues over ontstaan.
• Als het familiestatuut meteen juridisch bindend is, dan gaat meteen ook (voor een groot deel) de onbevangenheid van de deelnemers in het proces teloor. Je zit er anders in als het meteen juridische consequenties heeft en dat heeft ongewenste consequenties voor het creëren van draagvlak binnen de familie die je wil bereiken.

Een overeenkomst, of ander type document dat juridisch bindend is, moet zo worden opgesteld dat er geen gedoe kan ontstaan over de interpretatie van wat erin staat. Daarom zal het juridisch bindend (willen) maken van een familiestatuut, gezien de aard en inhoud ervan, alleen maar kunnen leiden tot verwarring en onduidelijkheid met verhoging van het risico op een conflict.

Soms wordt gesteld dat de ondertekening van een document als gevolg heeft dat dit document juridisch bindend is. Het verdiend aanbeveling, ter voorkoming van mogelijke misverstanden of gelegenheidsstandpunten, om in het familiestatuut nadrukkelijk op te nemen dat het familiestatuut (niet als geheel en niet in delen) beschouwd moet worden als een juridisch bindend document. De nadrukkelijk door de familie hierover vastgelegde wilsovereenstemming is leidend en de ondertekening van het familiestatuut vormt daarvan dan het bewijs, ookal is het familiestatuut als zodanig niet juridisch bindend.

De juridische relevantie

Als het familiestatuut een niet-juridisch bindend document is, heeft het dan helemaal geen juridische relevantie? Daar zou je van mening over kunnen verschillen. Helemaal juridisch irrelevant is het familiestatuut niet. Het kan bijvoorbeeld voorkomen dat er een meningsverschil ontstaat over de interpretatie van een bepaling uit een juridisch document dat betrekking heeft op een onderwerp waarover ook in het familiestatuut iets is opgenomen. Dan zou aan het familiestatuut bewijskracht kunnen worden ontleend om dat meningsverschil te beslechten. 

In het familiestatuut staan immers bepalingen die over de zienswijze en intentie van de familie gaan. In dat opzicht zou je het familiestatuut kunnen beschouwen als een considerans voor de juridische documenten waarmee bepalingen uit het familiestatuut die zich daarvoor lenen juridisch bindend worden gemaakt. 

Niet juridisch, maar wel moreel bindend

De kracht van het familiestatuut zit juist in het feit dat het niet juridisch bindend is, maar moreel bindend. Dat is niet altijd even gemakkelijk om te plaatsen. Zeker niet wanneer je enigszins argwanend of cynisch bent over de ware aard van de mens. Toch zou je kunnen stellen dat het geen zin heeft om met elkaar een familiestatuut op te stellen als je voor de naleving daarvan afhankelijk bent van de juridische afdwingbaarheid van de bepalingen. 

Het idee is dat de familie zich naar elkaar toe moreel verplicht voelt om na te leven wat er in het familiestatuut staat. Er is dan sprake van vrijwillige naleving zonder juridische aanmoediging en dat maakt het niet vrijblijvend. Het ondertekenen van een familiestatuut is een bekrachtiging daarvan. Als het een eerste versie is, heeft de familie er een belangrijke mijlpaal mee bereikt en dat mag best ceremonieel worden gevierd. Ook de ondertekening van latere versies naar aanleiding van wijzigende omstandigheden en/of inzichten blijft een bijzonder moment. Vooral als dat gepaard gaat met een uitbreiding en/of wisseling van familieleden die het medeondertekenen.

Er heerst met het familiestatuut binnen de familie een moreel appel dat proactief bewaakt moet worden. Dit vergt een doorlopende inspanning van de familie. Daar is een goed georganiseerde family governance voor nodig, dat een kader schept voor openheid, onderling vertrouwen en respect voor elkaars belevingen en meningen. 

Als je daar al in de transitie van eerste naar tweede generatie van bewust bent en er ook gericht mee aan de slag gaat, is de kans des te groter dat de familie een bindingsvaardigheid opbouwt waarmee het gemakkelijker wordt om de uitdagingen van tweede naar derde generatie het hoofd te bieden. 

Kortom, een sterke morele binding van de familie gaat gepaard met een mentale veerkracht en zelfvertrouwen van de familie om lastige en delicate keuzes te maken en om uitdagende externe omstandigheden het hoofd te bieden. Een familiestatuut biedt daarvoor een concreet kader. 

Familiestatuut als kader voor juridisch bindende regelingen

Het familiestatuut kan een mooi kader zijn voor de regeling van allerlei zaken die juridische consequenties hebben. Dit zijn zaken in de zakelijke sfeer en in de privé sfeer die regelmatig voor elkaar relevant zijn en elkaar beïnvloeden. Je wil graag dat er geen tegenstrijdigheden ontstaan in de juridische uitwerking binnen deze sferen. 

Juridisch kan dat behoorlijk complex worden, omdat de juridische uitwerking tegelijkertijd verschillende juridische domeinen betreft met elk eigen juridische logica’s. Denk aan domeinen van het ondernemingsrecht, erfrecht, familierecht, vermogensrecht, verbintenissenrecht, goederenrecht en belastingrecht. Ga er maar aanstaan! 

Het opstellen van een familiestatuut helpt om te voorkomen dat je sub-optimalisaties gaat nastreven binnen de verschillende domeinen die met elkaar strijdig uitpakken. Met het familiestatuut in de hand kan je vanuit elk juridisch perspectief bezien hoe je tegemoet kan komen aan de intenties en grondbeginselen zoals de familie deze in haar familiestatuut heeft geformuleerd. 

Toepassing in de praktijk

Je wil graag documenten die voor elkaar relevant zijn, meteen met elkaar op een rij kunnen zetten zodat je deze in onderlinge samenhang kan reviewen als er iets in het familiestatuut wordt gewijzigd of als er iets in één of meer relevante documenten moet worden aangepast. Voor het regelen van de noodopvolging kunnen bijvoorbeeld bepalingen worden opgenomen in een certificaathoudersovereenkomst, in de statuten van de STAK (stichting administratiekantoor), in een testament en ook in een levenstestament. Het familiestatuut biedt hier richtlijnen voor. 

Je wil nu weten of je alle relevante documenten bij de hand hebt en hoe bepaalde voorschriften  in de verschillende documenten met elkaar samenhangen. De document manager van equimerio maakt het mogelijk om alle documenten op te slaan en op basis van filters op te roepen. Omdat het mogelijk is om documenten specifieke labels te geven, kan je verschillende documenten in verschillende clusters oproepen. Wanneer je bijvoorbeeld aan alle relevante documenten het label ‘noodopvolging’ toekent, zijn deze clusters heel gemakkelijk op te roepen. Dat kan zelfs op persoonsbasis als je voor de selectie van de documenten als additioneel filter de naam van de betreffende persoon toevoegt. Zo kan je met de document manager voor alle personen nagaan of alles in goede samenhang in alle relevante juridische documenten is geregeld.